ARXIMIRO VIVE!!

 A cita de onte, sábado, 13 de setembro de 2025, tiña como obxectivo facer unha andaina polos lugares do mestre republicano, represaliado polo franquismo, vilmente torturado ata acabar coa súa vida cando tiña 32 anos.

Hoxe, 14 de setembro cúmplense 120 anos do seu nacemento e quixemos renderlle unha homenaxe facendo un percorrido dende os meandros da Cortevella, Martín, (Valeira), non precisamente ata o lugar no que naceu e exerceu de mestre, San Bernabé, e do cal partíu para non volver, levado á forza por unhos falanxistas sen escrúpulos que fixeron do seu traxecto ata a morte un calvario de salvaxadas que arrepían so ao escoitalas despois de estar silenciadas tantos anos, por medo, por ser un tema tabú do que non se quería falar. Pero encamiñamonos a outro lugar no que tamén fixo escola particular, antes de chegar a ser mestre oficial naquela época na que apenas había escolas públicas, e que o ensino, sobre todo no rural era levada a cabo por mestres chamados escolantes. Arximiro, facíao por vocación e por ganar para acabar os seus estudos.

Así que chegamos a Mendreiras, unha aldea de Martín, case no cume da Marronda, con amplas vistas arredor, con máis hórreos que casas, por certo restauradas e coidadas as máis delas, nas que se vía que viña xente na fin de semana e polo verán, casas que seguen restaurándose porque uns polos outros, todos queren que as súas casas sexan coidadas e conservadas xa que son a historia dunha aldea, dunhas xentes que viviron aquí na montaña, afastados dos lugares máis poboados nos que había feiras e comercios.

E logo de ver e admirar e fotografar este conxunto rural tan armonioso e cheo de vida, agardábanos unha sorpresa nun lugar afastado da aldea, entre fragas que ofrecían silenzo, paz, natureza pura, chegamos á escola de Mendreiras que foi feita polos veciños e veciñas polos anos 40 e que durmía entre a maleza, esquecida e sentenciada a morrer  e ser engulida pola floresta, pero que foi rescatada fai un ano, polos veciños que quedan, e decidiron convertila nun centro social, na casa do pobo, nun lugar de encontro para sentarse a contar cousas, a compartir convites e darlle algo de vida a este lugar tan recollido na montaña. 

Alí atopamos un lume que quentaba todo, unha cociña na que facer un café, unha grande mesa chea de manxares de todas clases, bebidas, doces, noces do lugar, andeis con libros, obxectos antigos... e todo alí agardaba para agasallarnos, con bebidas postas a enfriar nunha tina con auga... non faltaba detalle!

Tamén nos agasallaron coa intimidade, deixándonos ao grupo desfrutar en solitario dese momento tan especial, para poder falar e lembrar ao mestre Arximiro Rico Trabada, de tanto como él se preocupóu por espallar cultura entre as súas xentes, do legado que deixóu, do prezo que tivo que pagar por ser unha persoa entregada á súa tarefa de ensinante concenciado, de querer dar luz ao pobo, de ter liberdade de expresión, por non facer mal a ningúen. Así foi daquela, nos tempos escuros da guerra inútil entre irmáns. Arximiro morreu no 1937 en plena contenda civil en España.

Pero alí puidemos ler os poemas que lle traiamos, e unha peciña teatral lida a dúo, pois Arximiro tamén facía teatro na súa escola de San Bernabel.

Nesta casiña da fraga, escola veciñal, fomos recibidos cunha carta de benvida sobre a mesa. Como se os gnomos da fraga da Marronda ( que por certo había varios no centro da mesa),  nos tiveran preparada esta acollida, pero deixándonos ao noso aire!

Grazas ás veciñas e veciños de Mendreiras, por esta oportunidade de compartirmos algo do seu e darnos a coñecer como cambian os tempos, como cando se ama, se poden facer tantas cousas, porque esto é unha proba de amor ao sitio onde naceron aos seus devanceiros e devanceiras e queren conservalo.

Volveremos!

E aquí deixo algúns dos poemas que se leron alí:

A túa curta vida

Rica en cultura

Xa recolle os froitos

Incomprendidos daquela.

Mestre de luz fuches

Impartindo saberes

Renovando a escola

Oferecendo axudas

Abrindo concencias

Respectando normas

Xerando inquietudes.

Ira dos iñorantes

Medraba como hedra

Invadindo a túa vida

Roubándoche o dereito

O dereito a estar vivo.

Beatriz Pin Díaz

(Acróstico)

A lus viches no belo San bernabél

Rente ó val as fontes correndo;

Xa eras un neno observador e xeneroso

Inquedo de espírito e pensamento;

Matinando sempre nos teus estudos

I´ê facéndote mestre, logo menciña;

Rompendo tendenzas  a impartir comezaches,

Observando a natureza e prantando.

Retumba a bil guerra no horizonte,

Índose a túa vida de bo republicán

Co desprezo mortal falanxista, 

Oscurecéndose Valeira corenta anos.

Tod´ô alumnado da túa escola

Recorda sempre o teu bo maxisterio:

As materias de campo, as obras teatrais...

Bachilleres e doutores sacaches,

A universidade do San Bernabél chamaban,

Dando de ti a mellor docencia

Á vecindade rigor ilumiñabas.

Antón Cando

(Acróstico a Arximiro Rico Trabada)

MORTE DUN MESTRE

En San Bernabé,

terras da Marronda, 

esbirros de Atila

petaron á porta.

Abriu Arximiro,

faro dos humildes,

prendido o levaron

pola serra arriba,

por quendas montados

a cabalo del.

Xa en Montecubeiro,

quitáronlle os ollos,

cortáronlle a lingua,

e máis os testículos, 

rematando o crime

a golpes e tiros.

Malditos canallas,

nunha atroz matanza

a vida segaron

dun home de ben,

bo e xeneroso.

Arximiro Rico,

mestre da República

o seu maxisterio

e a súa memoria

por sempre presentes

aquí seguirán,

nestas terras bravas

da Galiza mártir.

Xesús Trashorras

A TRAVÉS DO EO

 

Así estaba a praza do Cádavo, (Valeira / Baleira) cando cheguéi pouco máis das dez e media da mañá, carregada cos bártulos para ocupar un stand nesta mostra de productos que teñen que ver co río Eo na súa traxectoria de 81 kms ao encontro co mar en Ribadeo.

A carpa na que tería lugar a degustación de mexillóns e xoubas,  tiña os fogóns preparados  para cociñar tanta fartura que nos agardaba logo de escoitar a charanga Louband que animaba o ambiente na praza e mesmo baixo a carpa cando a chuvia empezóu a desfacer a festa. 

Ao final so ocupamos tres dos cinco stands que estaban preparados. Faltóu xente, tal vez por mor da chuvia ou do cansazo. Así que os primeiros fomos Ovapiscis e o noso stand de libros de Antón Cando e Beatriz Pin no que non podía faltar o que escribimos xuntos:  Entre Nós e o Eo, que era o que máis tiña que ver co evento.

Aquí estamos co madrugador Jesús da Ponte,  case centenario, que veu acompañado da súa coidadora, unha moza colombiana moi animada e festexeira que o leva a todo canto evento hai en Valeir /Baleira e así ambos se adivirten.

Logo foron chegando familiares que nos acompañaron e sacaron moitas fotos cos nosos libros e nos mercaron tamén algúns que levarían para Barcelona, para agasallar a amizades e para telos na casa como un bo recordo.

Aquí estamos con Sergio, do Val de Arán, e Mónica Pin. Ambos trasplantados de ril varias veces; sete no caso de Sergio que é un valente e conduce dende Catalunya á Galiza todos os veráns. Ten saído nos medios do país por este motivo dos numerosos trasplantes. O último foi grazas a un irmán donante. Traballan pola causa de donacións de órganos tan necesarios e escasos. Todos os anos editan un calendário con fotos e textos sobre este tema para sensibilizar a poboación e darlle visibilidade.

Amenizado pola charanga Louband que tocaron e bailaron para o público, sen pausa e movéndose por todo o escenario, vestidos como se ve na foto e que nin a chuvia os arredóu de seguir tocando, mesmo debaixo da carpa que xa empezaba a estar chea de xente que viña á degustación oferecida de balde para quen quixera mesmo repetir unha, duas ou tres veces. Eu fun unha que aprendín de contado esa maniobra de ir comendo e poñéndome de novo na rea e así ata que quedei farta.

O alcalde de Valeira / Baleira , Ángel Martínez Puga, tamén pasóu polo noso stand e mesmo nos mercóu un libro e dixóuse retratar con Antón e comigo.

Os de Ovapiscis levaron un acuario cos seus alevíns e con ovos que poden vivir sen estar na auga.

As futuras troitas, movíanse sen parar, como aprendendo a nadar despois de ter saído dos diminitos ovos de cor laranxa e forma redonda. Tamén trouxeron os seus dous cans que son moi entendidos na materia.

Logo da degustación, volveron  tocar os de Louband para bailar o comido mentres, fóra da carpa caía a chuvia a pracer, nunca mellor dito, porque os lumes hai que apagalos dende o ceu cando dende a terra nada se pode facer.

E así remata este día festeiro e divertido que sube un pouco os ánimos antes de poñer o pé en setembro e ir camiño do inverno, paseniñamente, como quen non quere a cousa, pero sí, xa imos cara ao longo inverno que nos espera neste lado do mapa.

E por se nono contei ben, aquí está a prensa para darlle un toque diferente.

FEIRA DE ARTESANÍA

 

 A Feira de Artesanía de Castroverde vai polo seu XVIII aniversario e cada ano hai algo novo que admirar.

Esta vez, a asociación cultural e musical Zucurrundullo tiñan preparada unha recreación musical teatral do que foran as feiras  antigas cando os cegos tocaban o violín e o criado do cego levaba as coplas que cantaban acompañándose da música e que vendían aos feirantes. Nelas narrábanse historias do lugar, historias boas e malas que perduraron no tempo grazas ao traballo de recompilación que fixeron algúns músicos e historiadores.  Eran, normalmente, as mulleres as que levaban os productos da horta e dos animais domésticos e os homes máis ben se encargaban de vender gando maior, como os xatos os cochos e as mulleres, as galiñas, coellos... 

Nestas feiras alén da compra- venta tamén se ía a socializar, a buscar mozo ou moza, a criticar uns aos outros, e pasábano ben. Logo sempre se lle daba alegría ao corpo comendo e bebendo o que por alí se encontraba como polbo, roscas, pan de trigo, que daquela era moi aprezado.

Se tivera que destacar algo desta feira, sería o pregón que deu unha muller, Pilar Alicia Carballedo Portela, nada en CastroVerde e filla dunha veciña miña que se foi antes de tempo e a que ela adicóu o seu pregón, que fixo fincapé no esforzo que as mulleres das xeracións anteriores fixeron para que as súas fillas e fillos cumprisen os seus soños e fosen o que querían ser. No seu caso, ela sempre quixo ser xornalista e cumpríu ese soño.

Nestas feiras pódense ver os distintos oficios que había en tempos pasados e que aínda seguen vixentes grazas a que algúns artesáns os seguen practicando e os poñen en valor, como son os zoqueiros, ferreiros, albardeiros, costureiras, ceramistas, panadeiros...

Unha característica desta feira de Castro Verde que non teñen outras son as chamadas "pendellas", que son construccións feitas para vender. Están construídas de pedra e lousadas. Teñen unha especie de mostrador tamén de pedra no que se amosan os produtos  (vendedor do lado de dentro e compradores do lado de fóra).

O que máis abonda hoxe en día son artesanías

populares como o traballo do liño, lá...obxectos elaborados en madeira, metal, textil...

E non só se limita a obxectos útiles ou decorativos senón que a gastronomía está por todos os lados. A máis salientable é o polbo á feira, o churrasco, os queixos, os embutidos, o pan, os doces, as bebidas, o mel...

Pero tamén hai libros. Libros de Vello, e libros de autores e autoras dos nosos tempos. Concretamente hai un stand adicado aos libros recén saídos do forno que me deu aconchego, e xunto con outros compañeiros e compañeiras ofrecemos tamén outro aspecto da nosa cultura. Tamén se venderon xunto cos libros, marcapáxinas con múltiples deseños que tiveron moi boa acollida.

UN TARDEO NA ILLA DE SAN SIMÓN

Os campamento musical na Illa de San Simón, perto de Vigo e Redondela, levóunos ás avóas e avós, a pasar unha tarde en familia, con música, cantigas compartidas e acompañadas tanto polo profesorado como polo alumnado chegado facía dous días de varios puntos de Galiza para pasar alí a semaniña enteira. Pero houbo quen non aguantóu máis de tres días. Estar nunha illa impón. A ver cómo saes dela en caso de apuro e cos ventos soplando por todos lados e a oleaxe, e a historia da illa que foi lugar de corentena para leprosos, e campo de concentración na gerra Civil española. Pero pagaba a pena a experencia. A nosa neta foi unha, senón a única, que se veu de volta connosco ao final da tarde. Xa tiña a maleta feita dende pola mañá e medrara o mar un milímetro coas súas bágoas de dous días.

Así foi o desembarque, triunfantes despois dunha travesía con algo de marexada, chegamos á illa e o recibimento non podía ser mellor. Todas e todas, alumnado e profesores nos recibiron con música, alí no espazo chamado praza onde ía ser todo o tardeo que nos agardaba con cantigas compartidas e ben adoviadas coa música dos violíns, guitarras, percusión...que nos fixo sentir grandes nun lugar tan pequeno como illado.

Había cadeiras para sentarnos a xente maior, bebidas variadas e moita gana de sermos protagonistas dunha tarde na compaña dos que máis nos queren e queremos: os nosos netos e netas, de todas as edades.

Antes de comezar o concerto, previsto para as 18.00, dinme un percorrido pola illa para ver en qué consistía.

Con ben medrados eucaliptus que movían as súas copas ao son de todos os ventos facendo un ruído de fondo que xa era algo inquedante para quen non ten costume de vivir nunha illa tan pequena. Fun atopando algunhas esculturas que miraban ao mar, dependencias para o aloxamento dos e das asistentes ao campamento, cociñas, comedores e servicios... Unha piscina portátil de gran tamaño e que ían usar aquela mesma tarde e que nin con esas, a nosa neta quixo quedarse a pasalo ben nela. Claro, praias alí non hai e tamén é bastante perigoso para a rapazada, xa me decatei no momento. Se cadra eu tampouco me quedaría alí de boa gana! Cecais foi mellor que non completara a semana de campamento ata o domingo no que irías pais e nais a buscalos e terían unha festa. Pois, case fixo ben. Se non fose porque pagaron un pastón pola semaniña enteira... e a experencia sempre sería enriquecedora tanto no tema musical como de convivio con outras rapazas e rapaces.

Quen queira saber a historia da Illa, que a busque porque  eu non vou contala tan ben, porque nona estudei a fondo, así que deixo aquí, de contado, un puñado de imaxes que fixen a correr, ata fun ver o cemiterio, do que falaba no seu libro As horas mortas, de Emma Pedreira.

Hai algunha casa de estilo indiano no medio de tanta zona axardinada e de frondosa arboreda que fan do lugar un sitio ideal para ir escribir un libro ou descansar.

Unha vista do pequeno cemiterio que alí se encontra.

Esta debe ser a ponte que una a illa máis grande con outra máis pequena que se ve no plano que deixei máis arriba.

A Ponte de Rande vista dende o barco. Houbo unha contenda alí en Rande, no 1702 entre forzas anglo- holandesas e hispano-francesas, durante a Guerra de Sucesión Española.

No barco, xuntas, as dúas avóas de Mínia, a materna e a paterna, felices de ir pasar a tarde con ela e animala a que seguise no campamento, pero o que pasóu, foi que se veu de volta connosco e colorín, colorado!

A ACADEMIA ALVARELLOS

 Era polo 1966 cando deixei a escola rural para aprender algo diferente na cidade de Lugo. En principio conseguín que meus pais me deixasen abandoar a casa na que nacín en Fonteo, Baleira. Acababa de pasar o exame de Ingreso que me permitía facer o bacharelato pero non obtiven o permiso para facer tal cousa. Si, que conseguín que me deixasen estudar algo así como secretariado, alternando con un taller de costura.

Eu acompañaba algunhas veces a meu pai nas viaxes a Lugo para mercar as mercadurías que se vendían  na nosa taberna. Acostumabamos ir aos almacéns de José Herrero Lobejón  que estaban xunto a Estación de tren e parada do autobús de línea Lugo-Fonteo e biciversa, e alí puiden descubrir o que realmente me gustaría facer: ser mecanógrafa como aquelas secretarias que tecleaban sen parar nas oficinas de tal almacén.

Con esa idea, convencín a meus pais e fíxenme alumna da academia Alvarellos que era a que máis sona tiña naquela época. Alén de mecanografía tamén ensinaban taquigrafía, cultura xeral... e alá me enrolei e foi como coñecín a Don Enrique Alvarellos, un profesor que sabía ensinar con disciplina, tenacidade e eficiencia, que trasmitía ao alumnado esas cualidades e quedaba como un selo que nos acompañaría sempre, alomenos no que a min se refire.

Ensinóunos dende o primeiro día a escribir "ao tacto", e dicir, mirando só para o método que él utilizaba e que resultóu ser moi eficaz. Tamén a postura correcta de mans, codos e pernas para lograr unha mellor destreza diante da máquina. Vixiábanos con moita frecuencia e corrixía os "vicios" que empezaran a aflorar. Era tenaz e esixente, non deixaba pasar unha. Débolle algo que siñificóu moito na traxectoria da miña vida, como é o dominio do teclado, "ao tacto" que permite escribir con moita velocidade. Probas de velocidade nos facía de cada tempo e non se pasaba páxina sen dominar ben a anterior.

Logo, deixéi a academia para ingresar no Instituto Feminino, por nocturno, combinando o bacharelato elemental co taller de costura. Hai que lembrar que son filla dunha costureira, pero que non quixen aprender con miña nai esa profesión que non me gustaba daquela e o que quería era ser mecanógrafa.

Hoxe, pasei, como fago a menudo, por diante do local da academia Alvarellos que penso leva así, pechada dende que se terminóu fai moitos anos. E sentín nostalxia. Foi ao ver a placa de Don Enrique alí, na rúa, xunto a praza Comandante Manso, que así se chamaba, e lembrei vellos tempos, cando aínda a muralla tiña as casas adosadas. Agora é unha zona peatonal, con cafés, terrazas e zonas verdes nas que a xente se para a tomar algo ao longo da mañá ou da tarde.

Aínda conservo a miña única máquina de escribir, unha Olivetti, (agasallo dun curmán que traballaba en Barcelona), que gardo no faiado dentro do maletín no que viña e que fai pouco me reparóu un amigo que foi empregado da casa Olivetti en Lugo. 

Pero o que gardo con todo o meu coidado, é a destreza de poder seguir tecleando con certa velocidade e sen mirar, como diría Don Enrique,"ao tacto" usando todos os dedos, cousa que permite facer moito en pouco tempo.

Souben fai un tempo que un descendente dél, e dicir, un fillo, segue dalgunha maneira os pasos "emprendedores" do pai e alén de escribir tamén é editor. Merqueille un libro dél ás miñas netas, ao tempo que lle lembrei que fora alumna de seu pai, (non para que me fixera un desconto, claro está).

Dos coñecementos que máis me serviron na vida, escribir correctamente á máquina, ou nun teclado, foi unha, seguido do coñecemento do idioma inglés, e saber dar uhas puntadas.

Tentei inculcar algúnha delas no meu fillo e nas miñas netas, pero a de mecanografiar non tiveron pacencia, nen método nen profesor desciplinado. A de coser, está por ver, se ben os idiomas resultaron do seu interés.

Ao final non fun mecanógrafa ou secretaria, nin costureira, pero o saber non ocupa lugar, ou sí?

VÍA VERDE DO SALNÉS

Hoxe, domingo, 8 de xuño, Galicia Infinita, (empresa turística), organizóu unha viaxe dende Sarria, pasando por Lugo, ata Vilagarcía, en autobús. Dende alí partimos a pé para atoparnos un pouco máis adiante coa Vía verde do Salnés, seguindo a antiga vía do tren de Vilagarcía a Pontevedra, unha prolongación do que foi o primeiro ferrocarril galego, inagurada en 1873 e que unía Santiago de Compostela e Carril, (o seu porto natural) dende a época medieval, hoxe reconvertida en sendeiro para camiñantes e ciclistas. Está sen terminar, xa que se pretende prolongala ata Santiago de Compostela. 

 

Nela fomos atopando restos do que foi un camiño de ferro: sinais que indican cruces perigosos, estanción de tren, pontes... e sobre todo, moita natureza, árbores, plantas, rechouchío de paxaros, silenzo...

Antes de chegar a un lugar chamado Portas, ao que se dirixiron as personas que preferiron continuar en autobús, hai unha desviación que nos leva a carón do río Umia ata o centro de Caldas de Reis por onde pasa este río que tantas veces ten asolagado a vila xunto ao balneario. 

O traxecto da ruta é de aproximadamente quince quilómetros e pode facerse en pouco máis de duas horas e media. Lévase moi ben por ser todo chán e con boas sombras, acompañando o río que leva un bo caudal.

Unha vez en Caldas de Reis, fermosa localidade termal con abondosa zona verde a carón do río que se agradece en días calorosos como o de hoxe, cada quén fixo un pouco o que se lle antollóu. Sentarse a tomar unha cervexa ben fría nalgunha terraza preto do río, coñecer un pouco o lugar. No meu caso, lavarme nas augas quentes da fonte pública ao lado do vello balneario...facer fotos, mercar algún agasallo para levar...

Para logo dirixirnos no autobús a Padrón onde nos agardaba un ben merecido xantar ás tres da tarde.

Foi unha viaxe moi interesante e ben organizada. O xantar non deixóu nada que desexar. Tivemos marisco, viño Albariño, café de pucheiro...entre outras cousas.

Rematamos o día de volta a Lugo sobre as sete da tarde e pagóu a pena o madrugón da mañá.

 

O CROAR DUN DÍA

 

Aquí comeza o croar dun día no que varias asociacións tiñamos un encontro en Castro Verde, sendo esta localidade a anfitriona deste ano. 

Comezamos percorrendo un tramo do Camiño Primitivo, comezando no alto da Vaqueriza ata Castro Verde.

A lprimeira parada foi na capela do Carme, Vilabade na que se celebraba unha romaría e a xente ía ofrecida á virxe, facendo o camiño a pé e con algún sacrificio, para logo pasar o día enteiro na carballeira e levando o xantar ou merenda. A xente sentábase nunhas mantas no chán e mesmo se compartía coa familia e amizades.

Entramos na capela para ver a imaxe da virxe do Carme.

Esta é a carballeira na que tiña lugar a romaría, animada con música e bailes, mesmo concursos de baile no que miña nai levóu un premio bailando cun veciño da nosa parroquia.

Un pouco mais abaixo, agardábanos o refrixerio de media mañán no que aportaron tamén os grupos convidados traendo algo dos seus lugares de orixe, como mexillóns da parte de Ferrol. Había tamén o famoso queixo do Cebreiro elaborado nunha aldea de Castro Verde, en Barredo e que ten levado premios a nivel nacional. 

Na nave que foi unha granxa de coellos e hoxe reconvertida en museo e multiusos, foi onde tivo lugar este "brunch" que nos cargóu as pilas para seguir camiño.

Dos moitos obxectos antigos que alí se expoñen, deixo duas fotos que me gustaron.

Logo viría a sorpresa: unha poza enorme chea de ras que nos recibiron cun concerto nunca escoitado e do que gardo son para deleitarme no seu croar cando me apeteza.

Constancia de que iamos por bo camiño: O Camiño Primitivo.

Ata os porquiños celtas cabilaron se sería a fin do mundo cando escoitaron o vocerío de tanta xente en tropel e non sabían para onde correr.

Chegamos a unha escola republicana feita no 1931 polos veciños deste lugar, pagada cos seus cartos e na que había mestro e mestra e vivenda para eles. Hoxe durme entre a maleza que a come.

Ten esa cor azul que lle da un aire indiano.

O muíño ainda fai muiñada unha vez ao ano.

Entramos velo por dentro.

Chegamos a Vilabade e vimos a igrexa so por fóra.

Despois dun xeneroso e ben agardado xantar nun restaurante da vila, fomos ao Centro Cultural Paco Pestana para escoitar un concerto polo grupo Son de Corda que nos fixo sentir ben.

Para rematar, a presentación do último libro da autora castroverdesa Ánxela Gracián que tamén nos fixo sentir aínda mellor.

E aquí acaba o croar dun día no que os distintos croares nos fixo sentir vivos e vivas.